De lach van mijn goede vriend J. schalt over het kleine terrasje van café Scheltema, maar hij kijkt er ongemakkelijk bij. Tram 12 rijdt traag langs, achter de ramen mensen met mondkapjes op, weggedoken in hun herfstjassen, starend naar hun telefoon. Ik lach ongelovig met hem mee, neem een slok van mijn cola, duik wat dieper in mijn eigen jas. Er zit een lippenstiftafdruk van een voorganger op de rand van het glas. Oud café, oude vaatwasser. Ik overweeg een kloddertje desinfectiegel van het potje op tafel op mijn lippen te smeren maar herinner me dan dat mijn voorzichtigheid grenzen kent. 

J. is na veertig jaar afgelopen februari gestopt met roken en lijkt even, nog nagrinnikend, aanstalten te maken zijn sigarendoosje te pakken dat niet langer in zijn binnenzak zit. Fantoomsigaren. Hij schraapt zijn keel. ‘Nou ja, dat was dus een beetje een raar telefoongesprek.’

Zijn telefoongesprekanekdote borrelde op omdat we het hadden over waarheidsvinding en de #ikdoenietmeermee-actie. ‘Ah, over waarheid gesproken,’ had J. gezegd. Toen vertelde hij dat hij deze zomer de Tour de France had gekeken, zoals hij al vele jaren trouw doet. Dit jaar eindigde die op de voorlaatste dag met een tijdrit. Dan racen alle deelnemers dezelfde afstand (40 kilometer), startend om de drie minuten. Een race tegen de klok, in plaats van direct tegen elkaar. De gedoodverfde winnaar werd nu verslagen door een jong talent. ‘Iedereen vond het geweldig, een soort revolutie tegen de gevestigde orde!’ 

Ik vroeg hem wat dit precies met waarheidsvinding te maken heeft. ‘O ja, ja.’ Een bekend sportprogramma had gezegd dat ze dat eigenlijk vaker zouden moeten doen, eindigen met een tijdrit in plaats van die eeuwige laatste etappe in Parijs. ‘Ze kenden dus duidelijk hun geschiedenis niet,’ zei J. ‘De Tour eindigde namelijk jarenlang met een tijdrit in Parijs in plaats van een slotetappe naar de Champs-Élysées.’ Hij fronste. Hij hecht waarde aan geschiedkundige precisie. Ik luisterde naar een lange beschrijving van hoe Jan Janssen als eerste Nederlander de Tour won, in 1968. Met een tijdrit verslaat hij de Belg Herman Van Springel. 

Maar goed, die waarheidsvinding dus. De avond na de Tour belde J. met een oude vriend en mede-Tourfan, en deed hij beklag over het gebrek aan historische kennis van de sportverslaggevers. Tot zijn verbazing antwoordde zijn vriend ferm: ‘Nee, nee, de Tour is altijd besloten op de Champs-Élysées.’ Toen ie daarna even de telefoon moest neerleggen om in een pan te roeren (die dingen moeten ook gebeuren), gebruikte J. dat moment om de geschiedenis te googelen. J. vond zijn claim bevestigd: meerdere edities van de Tour de France zijn afgesloten met tijdritten, zoals je onder andere kan lezen op deze wiki.

Als de vriend zijn telefoon weer oppakt vertelt J. hem wat hij heeft gevonden. Dan spreekt de vriend de woorden die in geen enkel ander jaar in mensenheugenis even unheimlich als inmiddels bekend klinken: ‘Jij mag jouw feiten hebben, ik heb mijn mening.’

Maar voor we direct De Politiek Van Waarheid induiken, een onschuldiger fenomeen waar ik aan moest denken is het zogeheten Mandela-effect. Er zijn schijnbaar namelijk duizenden mensen die zweren zich te herinneren dat Nelson Mandela stierf tijdens zijn gevangenschap in Zuid-Afrika in de jaren tachtig. In werkelijkheid overleed hij in 2013. Ook zijn er veel mensen die zweren dat ze opgroeiden met de Flinstones in plaats van met de Flintstones, en mensen die zeker weten dat Pikachu’s staart een zwart uiteinde had, in plaats van een bruin topje. Dit geinige Vice-artikel van vijf jaar geleden dook in een soortgelijke theorie, over de tekenfilm Berenstein (of Berenstain?) Bears. Theorieën doen de ronde op Reddit dat er een parallel universum bestaat waarin het gespeld werd met een a in plaats van ei, een heuse glitch in the matrix. 

In de psychologie noemt men dit fenomeen ‘herinneringsvervalsing’ en zijn er wat andere verklaringen voor dan een parallel universum. Zo bedachten psychologen Henry Roediger en Kathleen McDermott in de jaren negentig een procedure waarmee ze zulke fantoomherinneringen, zoals ik het dan maar even noem, onderzochten.

Deelnemers aan het experiment kregen een lange lijst met woorden te zien die op een manier aan elkaar gerelateerd waren (zoals bed, nacht, vermoeid, deken, gapen). Naderhand moesten ze zoveel mogelijk woorden noemen die op de lijst stonden. De proefpersonen beweerden in het geval van de genoemde lijst vaak stellig dat ook het woord ‘slaap’ ertussen stond. Hun brein vulde dat associatief in. 

Het is de stelligheid van de deelnemers die me het meest fascineert bij het lezen van dat onderzoek. Komt die voort uit koppigheid? Uit gêne om de gedachte het wellicht mis te hebben die zich razendsnel omzet in een verharding? Of komt de stelligheid voort uit de oprechte overtuiging dat ‘slaap’ ertussen stond? Zijn onze breinen, met andere woorden, feilbaar, en informeren ze soms onze overtuigingen ook wanneer we het niet doorhebben? Kan het zijn dat je inmiddels zoveel Tours de France zonder tijdrit hebt gezien, dat je hersenen gaan denken dat dat altijd al zo was?

Een glitch die de Tour de France en/of een berentekenfilm treft, soit. Minder onschuldig is het wanneer de scheidslijn tussen feit en fictie een felbetwist onderdeel wordt van het politiek discours.  

Het ongemak dat gepaard ging met mijn vriend J.’s schaterlach toen hij me vertelde over de Tour de France-‘mening’ is dezelfde cocktail van vermaak en verbluffing die we allemaal aangereikt kregen in januari 2017. Kellyanne Conway, adviseur van president Trump, stond op het winterse grasveld voor het Witte Huis en verzekerde een NBC-journalist er smalend van dat zijn kritische vragen geen hout sneden, en dat er simpelweg sprake was van ‘alternatieve feiten’.

Dat is nu bijna vier jaar geleden. Op dit moment tweet president Trump in hoofdletters over hoe er massale verkiezingsFRAUDE zou hebben plaatsgevonden en schaart het gros van de Republikeinse partij zich achter de claim dat er nog niet gesproken kan worden van een winnaar. Er is vooralsnog geen bewijs voor de fraude.

De verbijstering na Conways alternative facts heeft plaats gemaakt voor bezorgde alertheid. Verstrakt doen veel media verslag van de fraudeclaims en worden presidentiële persconferenties – van CNN tot Fox – onderbroken door nieuwslezers. Neil Cavuto van het oerconservatieve Fox, dat zelf een kei is in het verspreiden van misleidende informatie, interrumpeerde deze week een live persconferentie gegeven door woordvoerder van het Witte Huis, Kayleigh McEnany:

‘Whoa, whoa, whoa, I just think we have to be very clear,’ zei hij terwijl het beeld naar de Fox-studio terugschakelde. ‘She’s charging that the other side is “welcoming fraud and welcoming illegal voting”. Unless she has more details to back that up, I can’t in good countenance continue showing you this.’

Toen ik het er met mijn vriend over had, tijdens het schrijven van deze nieuwsbrief, merkte hij op dat je een afwijking van een norm vaak kan herkennen aan de shock die een gebeurtenis teweegbrengt. En een verschoven norm aan het feit dat shock heeft plaatsgemaakt voor een nieuw – zij het onwennig – normaal. 

Ik vind het een moeilijke vraag: is er inderdaad sprake van een normverschuiving, zoals mijn onderbuikgevoel zegt – van een vervagen van de scheidslijn tussen feit en opvatting? Of is het gewoon een menselijke neiging om te denken dat vroeger alles anders was?

Een paar andere recente voorbeelden. Dit voorjaar kwam de film The Kingmaker uit, een documentaire over de voormalig first lady van de Filipijnen, Imelda Marcos. Haar man, president Ferdinand, voerde in de jaren zeventig en tachtig een dictatoriaal bewind. Duizenden communisten liet hij omleggen en duizenden politieke tegenstanders werden gemarteld. 

De gewiekste 89-jarige weduwe vertelt in de docu met een twinkeling in haar ogen over de giraffes en zebra’s die ze uit Kenia lieten verschepen om op het Filipijnse eilandje Calauit een safaripark aan te leggen. Dat maakte de ‘Filipijnse droom’ compleet. Ze vertelt er niet bij dat 254 families zonder compensatie het eiland moesten verlaten om ruimte te maken voor de dieren, die zelf overigens algauw ongelukkig werden in de onnatuurlijke habitat. Later in de film, in haar woonkamer vol gouden kunstlijsten, porseleinen vazen en andere door corruptie gefinancierde rijkdommen merkt ze fijntjes op: ‘Perception is real, the truth is not.’ (‘Waarneming is echt, de waarheid niet.’) 

En een voorbeeld dichter bij huis. In Groningen zit een klein maar invloedrijk uitgeverijtje, De Blauwe Tijger. Het meest recente rapport van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid aan de Tweede Kamer omschrijft het als een ‘ultraconservatieve uitgeverij’ die functioneert als ‘een doorgeefluik van anti-overheidspropaganda, nepnieuws en complottheorieën’. Het Dagblad van het Noorden interviewde in 2018 de man achter de uitgeverij, Tom Zwitser. Die sprak daarin de memorabele woorden: ‘Het is ook het plezier van waarheidsvinding. Ik geloof dat mensen in staat zijn de waarheid te achterhalen, dat ze met feiten kunnen komen. Ik geloof dat je de werkelijkheid in lijn kunt brengen met hoe je denkt dat het zit.’

Laatste casus. Kortgeleden verscheen er een diepgravende wordingsgeschiedenis van Thierry Baudet (niet bij De Blauwe Tijger maar bij Atlas Contact), geschreven door journalisten Harm Ede Botje en Mischa Cohen. De titel van het boek is een citaat uit een interview van gladde aal Baudet met HP/De Tijd: ‘Mijn meningen zijn feiten.’ 

Er zit iets gekmakends in het ervaren dat een basale afspraak over wat feit en mening is niet langer stand lijkt te houden – dat er een devaluering heeft plaatsgevonden van onze perceptie van wat een feit is. 

Wat mogelijk troost biedt is dat het niet gaat om een erodering van alle feiten, om een verdwijnen van feitelijkheid. Een Trump-supporterdie met een geweer om zijn schouder naast een stembureau protesteert tegen de uitslag, zal je raar aankijken wanneer je beweert dat de lucht limoengroen is. De miljoenen mensen die geloven dat er sprake is van massale fraude zijn niet op een dag wakker geworden met die mening, ze zijn daar door een agressieve en aanhoudende campagne van overtuigd. Een nieuwsbrief van de Trump-campagne stelde vorige week dat ‘the Radical Left is going to do whatever it takes to try and rip a TRUMP-PENCE VICTORY away from you. We can’t allow the Left-wing MOB to undermine our Election. I’m asking my fiercest and most loyal defenders, like YOU, to FIGHT BACK.’ (Dit Twitteraccount houdt een overzicht bij van zulke emails. Het is walgen en smullen.) 

Hoe kom je erachter of een norm is verschoven? Hoe weet je of een anekdote over de Tour de France een bredere beweging illustreert? Wanneer is er sprake van een patroon, en wanneer van een verzameling incidenten? 

Ik ben benieuwd wat jullie gedachten hierover zijn. In de commentaarsectie van deze nieuwsbrief kun je (anoniem of met naam) meesparren en anekdotes delen – misschien licht ik er een paar uit in een volgende brief. Ik plaats een knop onderaan deze mail!

Dan nog dit: 

1. In de Groene Amsterdammer stond dit prikkelende artikel waarvoor onder meer dertigduizend Instagram-accounts werden geanalyseerd om te zien hoe spirituele accounts een bron waren van het verspreiden van complottheorieën rondom corona. 

‘Eerst kreeg ik heel erg getriggerde mensen over mij heen. “Ga je schamen!” en “Dat mag je niet zeggen!” Zij waren heel erg boos.’ Ze verloor drieduizend volgers maar kreeg er al snel vijfduizend volgers voor terug die juist geïnteresseerd waren in haar alternatieve coronavisies. Ook kwamen er direct instemmende privéberichten binnen van andere influencers uit dezelfde hoek, die Van Osch aanmoedigde om “ook in hun waarheid te gaan staan”.’

2. Over ongemakkelijke informatie gesproken, toen ik door de Wikipediapagina van de Tour de France Control+F’de op ‘tijdrit’ zag ik dit noemenswaardige weetje dat ik niemand wil onthouden: ‘Laurent Fignon verloor in 1989 door een steenpuist in de afsluitende tijdrit het geel alsnog aan Greg LeMond met acht seconden verschil.’ (Ik denk dat hij liever niet in die waarheid was gaan staan.)

3. Het NRC tekende een gesprek op tussen voormalig NOS-hoofdredacteur Hans Laroes en mijzelf over #ikdoenietmeermee en de vraag of je die influencers en artiesten een platform diende te geven tussen, hier. Ik zal in de toekomst eens schrijven over het verschil en de paralellen tussen kritisch denken en complottheorieen.

3. Er zat even een pauze tussen mijn laatste nieuwsbrief en deze. Dat zal soms zo zijn in verband met drukte (hallo zestig gecorrigeerde studentenpapers✨). Hoop niet dat jullie dat erg vinden! De volgende nieuwsbrief volgt in elk geval sneller – een voorpublicatie van het voorwoord dat ik schreef voor een feministisch boek dat net is uitgekomen. 

4. Dan tot slot: ik heb erg om dit filmpje gelachen, van iemand die de waarheid over tampons nog niet kende.

Veel liefs en tot gauw,

Madeleijn♥️

Als je deze nieuwsbrief fijn vindt – of me in het algemeen wilt steunen in het werk dat ik doe – help je me erg met een donatie. Het helpt me onafhankelijk en autonoom te blijven. Eenmalige donaties zijn uiteraard welkom, maar een terugkerende bijdrage (hoe bescheiden ook) geeft mij de meeste stabiliteit. Hier kan je mij steunen. Veel dank aan degenen die dit doen, het betekent veel voor me <3

Leave a comment

Donatieknop

Redactie: Stefanie Liebreks